Trong khuôn khổ bài viết này, tôi xin giới thiệu ngắn gọn một số điểm mới quan trọng của  Bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, có hiệu lực từ 1/1/2018 và ý nghĩa trong việc quản lý xã hội và việc xử lý những hành vi vi phạm. (Xin phép được gọi tắt là BLHS năm 2015)

Thứ nhất, Bộ luật hình sự năm 2015 quy định chỉ áp dụng hình phạt tử hình đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, thu hẹp hình phạt tử hình theo 02 hướng đó là:

Bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội danh, trong đó có 5 tội bỏ hoàn toàn, gồm: Tội hoạt động thổ phỉ; tội cướp tài sản; tội hủy hoại công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia; tội chống mệnh lệnh và tội đầu hàng địch. Có 3 tội bỏ hình phạt tử hình trên cơ sở tách từ các tội có quy định hình phạt tử hình trước đó, gồm: Tội buôn bán, sản xuất hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm; tội tàng trữ trái phép chất ma túy; tội chiếm đoạt chất ma túy.

BLHS đã bổ sung đối tượng không áp dụng hình phạt tử hình là người từ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử. Mở rộng thêm 2 trường hợp không thi hành án tử hình, gồm: Người từ đủ 75 tuổi trở lên và người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi kết án đã chủ động nộp lại ít nhất 3/4 tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm và lập công lớn. Trong trường hợp này sẽ chuyển thành hình phạt tù chung thân.

Thứ hai, thu hẹp phạm vi phải chịu trách nhiệm hình sự của người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi theo hướng những người này chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về một số tội, tức là thu hẹp phạm vi hơn so với Bộ luật Hình sự năm 1999. Thể hiện quan điểm của Đảng và Nhà nước là bảo vệ người chưa thành niên, phù hợp với Công ước Quốc tế về Quyền trẻ em và phù hợp với công tác đấu tranh phòng chống tội phạm đối với đối tượng là người chưa thành niên.

Thứ ba, bổ sung 3 trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự, đó là gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm tội (Khoản 1 Điều 24); Rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ (Điều 25); thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên (Điều 26).

Thứ tư là về chế định Miễn trách nhiệm hình sự có nhiều thay đổi: Bộ luật hình sự năm 2015 vẫn duy trì chế định chuẩn bị phạm tội nhưng đã thu hẹp lại ở một số tội, vấn đề này được quy định tại Điều 14 Bộ luật hình sự 2015.

Thứ năm là Bộ luật hình sự năm 2015 bỏ 8 tội, đó là Tội tảo hôn, tội kinh doanh trái phép, tội hoạt động phỉ; Tội báo cáo sai trong quản lý kinh tế; Tội vi phạm quy định về cấp văn bằng bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp; Tội sử dụng trái phép quỹ dự trữ bổ sung vốn điều lệ của tổ chức tín dụng; Tội không chấp hành các quyết định hành chính của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về việc đưa vào cơ sở giáo dục, cơ sở chữa bệnh, quản chế hành chính. Tội vi phạm các quy định của Nhà nước về kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng;

Thứ sáu là: bổ sung , tách, nhập, chuyển hóa nhiều tội danh, theo đó Bộ luật Hình sự năm 2015 có những thay đổi quan trọng và đã bổ sung nhiều tội danh mới, điển hình như: Tội kinh doanh đa cấp trái phép; tội trốn đóng Bảo hiểm xã hội; tội chiếm đoạt, mua bán mô, bộ phận cơ thể người (Điều 154); “Tội sản xuất, mua bán, trao đổi hoặc tặng cho công cụ, thiết bị, phần mềm để sử dụng vào mục đích trái pháp luật” ( Điều 285) ; Tội thu thập, mua bán, tàng trữ, trao đổi mua bán công khai hóa trái phép thông tin về tài khoản ngân hàng (Điều 291); Tội cướp biển (Điều 302); Vi phạm các quy định về giam giữ ( Điều 388); Gây rối trật tự tại phiên tòa, phiên họp (Điều 391)… hoặc những tội khác liên quan đến hành vi được tách ra từ tội “Cố ý làm trái quy định của Nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng BLHS 1999 bằng 9 tội danh mới thuộc các lĩnh vực: Đấu thầu, đấu giá tài sản; Kế toán; Quản lý thuế; Xây dựng; Bồi thường thu hồi đất; Quản lý cạnh tranh, đầu tư công; Quản lý, sử dụng tài sản nhà nước; Quản lý, sử dụng vốn nhà nước đầu tư vào sản xuất kinh doanh tại doanh nghiệp; Hành vi đăng ký kết hôn trái pháp luật theo BLHS 1999 là “Tội đăng ký kết hôn trái pháp luật” nhưng theo BLHS 2015, hành vi đăng ký kết hôn trái pháp luật đã được xử lý trong “Tội đăng ký hộ tịch trái pháp luật”( điều 336).

Thứ 7 là Xử lý hình sự với pháp nhân: Lần đầu tiên trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam, Bộ luật Hình sự năm 2015 đã bổ sung chế định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại. Theo đó, pháp nhân thương mại chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với 33 tội danh được liệt kê tại Điều 76 của Bộ luật hình sự năm 2015. Các tội danh này đều thuộc nhóm tội phạm về kinh tế và nhóm tội phạm về môi trường. Chế tài áp dụng đối với pháp nhân gồm phạt tiền; đình chỉ hoạt động có thời hạn; đình chỉ hoạt động vĩnh viễn.

Thứ 8 là tăng hình phạt tiền, giảm hình phạt tù theo định hướng cải cách tư pháp. Trong 313 tội danh, có đến 455 khung hình phạt quy định hình phạt tiền, BLHS 1999 chỉ có 201. Mức phạt tiền cũng tăng: Cá nhân cao nhất là 5 tỷ đồng; pháp nhân cao nhất là 20 tỷ đồng.

 Thứ 9 là khoảng cách về khung hình phạt được thu hẹp, khắc phục khung hình phạt quá rộng như trước đây, dễ dẫn đến việc lạm dụng khi áp dụng, khoảng cách từ mức hình phạt thấp nhất đến mức hình phạt cao nhất trong một khung là khoảng 5 - 6 năm.

Tuy nhiên đối với các trường hợp đã áp dụng quy định có lợi của BLHS 2015 theo Nghị quyết số 144/2016/QH13 của Quốc hội về việc lùi hiệu lực thi hành của BLHS 2015, để khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử những hành vi mà BLHS sửa đổi năm 2017 không quy định là tội phạm nữa: nếu vụ án đã khởi tố, đang điều tra, truy tố, xét xử thì phải đình chỉ; trường hợp người bị kết án đang chấp hành hình phạt hoặc đang được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt thì được miễn chấp hành phần hình phạt còn lại; trường hợp người bị kết án chưa chấp hành hình phạt hoặc đang được hoãn chấp hành hình phạt thì được miễn chấp hành toàn bộ hình phạt…

Có thể nói rằng từ 1/1/2018, Bộ luật Hình sự năm 2015 đã đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện, có có ý nghĩa rất lớn trong việc quản lý xã hội và việc xử lý những hành vi vi phạm. Bộ luật hình sự năm 2015 có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, đóng vai trò thể chế hóa Hiến pháp 2013, thể chế hóa tinh thần của Cải cách tư pháp trong Nghị quyết 08 và Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị; Coi trọng việc hoàn thiện các chính sách pháp luật về hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội  và trong công tác đấu tranh phòng chống tội phạm theo hướng giảm bớt hình phạt tù, mở rộng hình phạt tiền và hình phạt cải tạo không giam giữ, thu hẹp phạm vi áp dụng hình phạt tử hình đồng thời quy định trong Bộ luật Hình sự những hành vi nguy hiểm mới xuất hiện trong xã hội là tội phạm. Theo đó, thể hiện sự nghiêm trị đối với những người có chức vụ cao, lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội, theo tinh thần người có chức vụ càng cao thì sẽ bị xử lý càng nghiêm khắc. 

 Bên cạnh đó Bộ luật Hình sự năm 2015 còn  góp phần vào việc hoàn thiện và lành mạnh hóa thể chế kinh tế thị trường bằng việc có những sửa đổi quan trọng đối với các tội phạm về kinh tế. Có những tội trước đây quy định là tội phạm thì hiện nay không còn phù hợp nữa. Ví dụ như tội kinh doanh trái phép hay các tội liên quan đến cố ý làm trái quy định về quản lý kinh tế thì quá rộng, dẫn đến tùy tiện trong việc áp dụng.

Bộ luật Hình sự năm 2015 còn thể hiện tinh thần hội nhập quốc tế sâu, rộng. Các chương “Tội phạm về ma túy”, chương “Tội phạm về chức vụ” thể hiện  nhiều nội dung của các Công ước Quốc tế về phòng chống tham nhũng, Công ước Quốc tế về phòng chống ma túy

Một lần nữa khảng định Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, có hiệu lực từ 1/1/2018 đã tạo cơ sở pháp lý cho các cơ quan tiến hành tố tụng, cơ quan bảo vệ pháp luật trấn áp tội phạm đồng thời tạo cơ sở pháp lý để người dân tự bảo vệ mình và góp phần quan trọng vào công tác đấu tranh phòng chống tội phạm trong giai đoạn mới.

Lò Thị Thu Hương - Sở Tư pháp tỉnh Lào Cai